Συμβουλευτική Ομηλίκων

Τι είναι η συμβουλευτική ομηλίκων;

Σε μια πρώτη προσπάθεια να κατανοήσουμε τον όρο «συμβουλευτική ομηλίκων», ας δούμε τα δύο μέρη που τον αποτελούν:

1. η «συμβουλευτική», κύριος στόχος της οποίας είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να  αποσαφηνίσει, να αναγνωρίσει και να αποδεχθεί τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του προκειμένου να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις δυσκολίες που συναντά, και
2. ο «ομήλικος»: το άτομο δηλαδή που βρίσκεται στην ίδια ηλικιακή, εξελικτική, κοινωνική ή/ και  ακαδημαϊκή φάση με κάποιον άλλον.

Συνεπώς, η συμβουλευτική ομηλίκων[1] αναφέρεται στη παροχή στήριξης από άτομα όμοιας ηλικίας που δεν είναι απαραίτητα επαγγελματίες ψυχικής υγείας μέσα σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται  από σχέσεις ισότητας και αμοιβαιότητας.

Αποτελεί ένα σύστημα προσφοράς και αποδοχής βοήθειας, και μια πηγή κοινωνικής στήριξης και στοχεύει στο να βοηθήσει τα άτομα να νιώσουν αποδεκτά, να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους και να αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις.

Η συμβουλευτική στήριξη από τους ομηλίκους πηγάζει από την έμφυτη τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει και να συνεργάζεται με ανθρώπους που βρίσκονται στο ίδιο ηλικιακό φάσμα και στην ίδια φάση ζωής και με τους οποίους μοιράζεται κοινές εμπειρίες. Εκφράζει την ικανότητα του ατόμου να προσφέρει και να στηρίζει με ενσυναίσθηση, χωρίς κριτική διάθεση, σε ένα περιβάλλον στο οποίο οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται στην ισότητα.

Για να κατανοήσουμε την αποτελεσματικότητα της στήριξης ομηλίκων, αρκεί να αναλογιστούμε πόσο συχνά, όταν βρισκόμαστε σε δύσκολες καταστάσεις στρεφόμαστε πρώτα σε συνομήλικά μας άτομα για βοήθεια, υποστήριξη και κατανόηση κυρίως επειδή ταυτιζόμαστε πιο εύκολα μεταξύ μας και βιώνουμε παρόμοιες καταστάσεις και συναισθήματα. Αυτό δίνει την ευκαιρία στον ομήλικο να λειτουργήσει ως σύμβουλος προσφέροντας ενσυναίσθητη κατανόηση.

Οι βασικές αρχές που διέπουν τη συμβουλευτική ομηλίκων είναι αυτές του αμοιβαίου σεβασμού, της υπευθυνότητας και της κατανόησης.

Οι κύριες θεωρίες στις οποίες στηρίζεται η φιλοσοφία της συμβουλευτικής ομηλίκων,  πηγάζουν από το χώρο της ανθρωπιστικής, της θετικής και της κοινωνικής ψυχολογίας.

Πλαίσια εφαρμογής Συμβουλευτικής Ομηλίκων:

Ο όρος και η έννοια της στήριξης από ομότιμους πρωτοεμφανίστηκε το 1939 με την έναρξη του Προγράμματος των Ανώνυμων Αλκοολικών και στη συνέχεια ακολούθησαν πολλές άλλες μορφές της για την αντιμετώπιση και την πρόληψη σωματικής και ψυχικής υγείας.

Τη δεκαετία του 1970 και 1980 δημιουργήθηκαν οι πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας για επείγουσες περιστάσεις κρίσης, οι κύκλοι των φίλων (circles of friends) για την επανένταξη στην κοινότητα, ανθρώπων με αναπηρία που ζούσαν σε ιδρύματα, η βοήθεια στα μαθήματα από συμμαθητές (peer education-peer tutoring), η ψυχολογική στήριξη από συνομηλίκους στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση κ.α. 

Σήμερα εφαρμόζονται πολλές μορφές στήριξης συνομήλικων, σε ποικιλία πλαισίων και περιπτώσεων και σε κάθε κοινωνική και ηλικιακή ομάδα (π.χ. ηλικιωμένα άτομα, φοιτητές, έφηβοι, παιδιά, μειονότητες, κ.α.).

Στη σύγχρονη εποχή, ο χώρος της εκπαίδευσης, σε όλες τις βαθμίδες, αποτελεί ένα από τα βασικότερα πλαίσια εφαρμογής της συμβουλευτικής ομηλίκων. Στόχος της συμβουλευτικής ομηλίκων στην εκπαίδευση είναι η υποστήριξη των συνομηλίκων, η προώθηση της προσωπικής ανάπτυξης των παιδιών που λειτουργούν ως «σύμβουλοι» αλλά και των παιδιών που ζητούν βοήθεια και η προώθηση του θετικού κλίματος στην τάξη, στο σχολείο, στο όποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα, στην όποια εκπαιδευτική βαθμίδα.

Παράλληλα αυξάνεται το επίπεδο ευαισθητοποίησης όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Θεωρείται ότι είναι ένα γερό μέσο πρόληψης καθημερινών προβλημάτων που προκύπτουν στον εκπαιδευτικό χώρο, από το να εξελιχτούν σε σοβαρά.

Τα θέματα τα οποία μπορούν να χειρισθούν οι σύμβουλοι ομηλίκων στα πλαίσια του σχολείου ή/και των ιδρυμάτων ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης είναι συγκεκριμένα και, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν: προσαρμογή στο εκπαιδευτικό περιβάλλον, επαγγελματικό προσανατολισμό, παροχή εκπαιδευτικών πληροφοριών και διδασκαλίας, οικογενειακές και  διαπροσωπικές σχέσεις, αυτό-εκτίμηση, κ.α.

Στην πρωτοβάθμια και στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η συμβουλευτική ομηλίκων είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση η συμβουλευτική ομηλίκων έχει αποδειχθεί πολύ αποτελεσματική σε θέματα επιλογής μαθημάτων και προγράμματος σπουδών, προσαρμογής στην φοιτητική ζωή και συναισθηματικής στήριξης.

Οι μαθητές και οι φοιτητές σύμβουλοι ομηλίκων (peer counselors), πέρα από την συμβουλευτική αναλαμβάνουν ποικίλους παρεμφερείς ρόλους, όπως: εμψυχωτές συστημάτων φιλίας (buddying systems), διαμεσολαβητές (mediators),  μέντορες (mentors),  συνήγοροι (peer advocates),  βοηθοί σε μαθησιακά ζητήματα (peer tutors) κ.α.

Πέρα από το χώρο της εκπαίδευσης, η συμβουλευτική ομηλίκων εφαρμόζεται σε πολλά άλλα πλαίσια, όπως ενδεικτικά αναφέρονται: τα κέντρα ψυχικής υγείας, τα κέντρα απεξάρτησης, τα νοσοκομεία, τα κοινοτικά κέντρα, οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί, κ.α.

Αυτό που πρέπει να τονιστεί, είναι, ότι ανεξαρτήτως ηλικιακής ομάδας και περίστασης, η συμβουλευτική ομηλίκων θα πρέπει να λειτουργεί και να εφαρμόζεται μέσα σε καλά καθορισμένα πλαίσια, τα οποία έχουν να κάνουν:

1. Με τη φύση του ρόλου του συμβούλου ομηλίκων, ο οποίος περιορίζεται σε εκείνον του «διευκολυντή»: ο ρόλος των συμβούλων ομηλίκων δεν είναι να συμβουλεύουν αλλά να στηρίζουν και να βοηθήσουν το συμβουλευόμενο άτομο να επιλύσει μόνο του τα θέματα που το απασχολούν, προστατεύοντας έτσι και τον εαυτό τους αλλά και τον συνομήλικό τους.
2. Με την σχέση που θα δημιουργηθεί μεταξύ συμβούλων ομηλίκων και συμβουλευομένων η οποία οφείλει να περιορίζεται στο χώρο και το χρόνο της συζήτησής τους με την προσπάθεια να μην επηρεάζεται η μεταξύ τους συμπεριφορά εκτός συμβουλευτικού πλαισίου.
3. Με την φύση των προβλημάτων τα  οποία μπορούν να χειρισθούν οι σύμβουλοι ομηλίκων, τα οποία εξαρχής περιορίζονται σε συγκεκριμένους τομείς σχετικούς με το πλαίσιο στο οποίο εφαρμόζεται.

Εκπαίδευση Συμβούλων Ομηλίκων:

Η βοήθεια από ομηλίκους, παρ’ ότι συχνά προσφέρεται άτυπα, έχει καλύτερα αποτελέσματα στις περιπτώσεις που οργανώνεται σε συγκεκριμένα προγράμματα εκπαίδευσης. Στα προγράμματα αυτά, οι εν δυνάμει σύμβουλοι ομηλίκων, εκπαιδεύονται και εποπτεύονται στην εφαρμογή δεξιοτήτων αποτελεσματικής επικοινωνίας και συμβουλευτικής και στην εκμάθηση εναλλακτικών προοπτικών με τις οποίες μπορούν να διαχειριστούν δυσκολίες,  αποφεύγοντας όμως να προσφέρουν οι ίδιοι λύσεις.

Τα προγράμματα κατάρτισης συμβούλων ομηλίκων ποικίλλουν στο περιεχόμενο και στη διάρκεια ανάλογα με τον πληθυσμό και το πλαίσιο στο οποίο απευθύνονται.

Οι βασικοί τομείς που συνήθως περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης συμβούλων ομηλίκων είναι: οι βασικές αρχές και η φιλοσοφία της συμβουλευτικής ομηλίκων, η σημασία της θετικής σκέψης μέσα σε μια συμβουλευτική σχέση, δεξιότητες επικοινωνίας (π.χ. δεξιότητες ενεργητικής ακρόασης και προσεκτικής παρακολούθησης, παράφρασης, χρήσης ανοιχτών- κλειστών ερωτήσεων, αυτοαποκάλυψης, παροχής πληροφοριών, τεχνικής λήψης αποφάσεων, στοχοθεσίας, ενσυναίσθησης), κ.α.

Κάποια επιπλέον χαρακτηριστικά που προτείνεται να έχει ένας καλός σύμβουλος ομηλίκων αφορούν την ικανότητα του να δουλεύει συνεργατικά, το ενδιαφέρον του για τους άλλους, την εκτίμηση και το σεβασμό στη διαφορετικότητα, ειλικρίνεια, αμεροληψία  και τιμιότητα, εχεμύθεια και εμπιστευτικότητα, ευελιξία, διαθεσιμότητα, θετική διάθεση και γνησιότητα.

Ουσιαστικά, με τη συμμετοχή των ενδιαφερομένων συμβούλων ομηλίκων σε προγράμματα κατάρτισης, αυτή η έμφυτη διάθεση για προσφορά και στήριξη εμπλουτίζεται και ενδυναμώνεται, δομείται και οργανώνεται μέσα σε ένα πλαίσιο. Σε κάθε περίπτωση, η στήριξη και η προσφορά αυτή παραμένει πάντα εθελοντική, καθώς αποτελεί μια δράση στην οποία ο σύμβουλος ομηλίκων εμπλέκεται επειδή το επιθυμεί.

Οφέλη Συμβουλευτικής Ομηλίκων:

Σύμφωνα έρευνες στο διεθνή χώρο,  η συμβουλευτική ομηλίκων βοηθάει τόσο αυτούς που  δέχονται τις υπηρεσίες των συμβούλων ομηλίκων όσο  και τους ίδιους τους  εθελοντές – συμβούλους.

Κάποια από τα οφέλη για τους συμβουλευόμενους αφορούν την απομάκρυνση του άγχους και της δυσφορίας μέσα από την ύπαρξη στενών σχέσεων με συνομήλικα άτομα, τη βελτίωση των διαπροσωπικών τους σχέσεων, τη διεύρυνση της σωματικής και ψυχικής ευεξίας, την ανάπτυξη της αυτοπεποίθησής τους, την έκφραση συναισθημάτων τους, την αποτελεσματική διαχείριση προβληματικών καταστάσεων, την αναπλαισίωση αρνητικών αντιλήψεων και σκέψεων, καθώς επίσης και τη προσφορά ευκαιριών για μάθηση μέσω μίμησης θετικών προτύπων.

Ταυτόχρονα, οι σύμβουλοι ομηλίκων αναπτύσσουν και βελτιώνουν τις προσωπικές, επικοινωνιακές και κοινωνικές τους δεξιότητες, διαμορφώνουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της ταυτότητας και της αυτονομίας τους, αποκτούν μεγαλύτερη αυτό-πεποίθηση και αυτό-εκτίμηση, πιο θετικά συναισθήματα για τον εαυτό τους, μεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης,  μεγαλύτερη εκτίμηση  για τους συνανθρώπους τους- λειτουργούν και επικοινωνούν με περισσότερη ενσυναίσθηση- και μεγαλύτερη ικανοποίηση γιατί συμβάλουν στην καλύτερη ποιότητα ζωής του περιβάλλοντός τους και των συνανθρώπων τους.

Η Ελληνική Επιστημονική  Εταιρεία Συμβουλευτικής Ομηλίκων (Ε.ΣΥ.ΟΜ.) (http://www.esyom.gr)

Η ίδρυση της Ελληνικής Επιστημονικής  Εταιρείας Συμβουλευτικής Ομηλίκων (Ε.ΣΥ.ΟΜ.) προέκυψε αρχικά ως ανάγκη να συγκεντρωθούν, να αναπτυχθούν και να κοινοποιηθούν οι διαφορετικές μορφές εφαρμογής της συμβουλευτικής ομηλίκων στον ελλαδικό χώρο.

Η ιδέα για τη δημιουργία της επιστημονικής αυτής εταιρείας, ξεκίνησε από τους ανθρώπους που στελεχώνουν το Συμβουλευτικό Κέντρο Ομηλίκων (ΣΥ.ΚΕ.ΟΜ.) του Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία (Τ.Ε.Α.Π.Η.) του Πανεπιστημίου Αθηνών που λειτουργεί από το 1995 σε εθελοντική βάση, με πρωτοβουλία της Καθηγήτριας Μαρία Μαλικιώση-Λοΐζου.

Βασικοί στόχοι του ΣΥ.ΚΕ.ΟΜ. είναι να διευκολύνει την προσαρμογή των φοιτητών στο πανεπιστήμιο και τη φοιτητική ζωή, να τους προσφέρει συναισθηματική στήριξη, να παρέχει υπηρεσίες πληροφόρησης σε θέματα σπουδών κ.α.

Ως εξέλιξη του ΣΥ.ΚΕ.ΟΜ., η Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Συμβουλευτικής Ομηλίκων (Ε.ΣΥ.ΟΜ.),  ένα επιστημονικό σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, συγκεντρώνει επιστήμονες, οι οποίοι ασχολούνται με την έρευνα, την εκπαίδευση, την οργάνωση και τη συμμετοχή σε δραστηριότητες που στοχεύουν στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση μαθητών, φοιτητών, εκπαιδευτικών και άλλων επιστημονικών και επαγγελματικών ομάδων σε θέματα σχετικά με τη συμβουλευτική ομηλίκων και με την προώθηση και βελτίωση των ανθρώπινων σχέσεων γενικότερα.

Οι στόχοι της είναι:                                      

• Η συνεισφορά στην δημιουργία, κατάρτιση, εφαρμογή, εποπτεία, διατήρηση και αξιολόγηση προγραμμάτων συμβουλευτικής ομηλίκων.
• Η συνεισφορά στην ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας, βασικής και εφαρμοσμένης.
• Η υποστήριξη των καινοτόμων προσπαθειών εφαρμογής προγραμμάτων εκπαίδευσης εκπαιδευτικών φορέων κάθε βαθμίδας και επιπέδου.
• Η συνεισφορά στην προώθηση της ανθρωπιστικής συμβουλευτικής προσέγγισης.
• Η παροχή συμβουλευτικού έργου στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα με στόχο την ανάπτυξη και προώθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

Αντί επιλόγου

Η δράση της συμβουλευτικής ομηλίκων, ιδιαίτερα στην δύσκολη εποχή που δυανύουμε και η οποία χαρακτηρίζεται από πληθώρα κοινωνικο-πολιτικό- οικονομικών αλλαγών και παράλληλη άυξηση ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, στοχεύει να ενισχύσει και να βοηθήσει τους ανθρώπους κινητοποιώντας τους να υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον. Το κέρδος από αυτού του είδους την αλληλο-υποστήριξη διαφαίνεται όχι μόνο στην εξοικονόμηση πόρων αλλά κυρίως στην ενδυνάμωση των ίδων των ατόμων.      

Εκ μέρους της Ε.ΣΥ.ΟΜ.

Δωροθέα Λοΐζου

Συμβουλευτική Ψυχολόγος